اعتبارسنجی در شرکت‌های لیزینگ و مقایسه آن با بانک‌ها
۱- مقدمه
شاید بتوان گفت مهمترین مرحله در فرایند اعطای تسهیلات مالی و اعتباری، مرحله اعتبارسنجی متقاضی اخذ تسهیلات است، چراکه تداوم روند جریان مثبت نقدینگی و به تبع آن سودآوری و ادامه حیات شرکت، به وصول مطالبات بستگی دارد و وصول مطالبات، در گرو اعتبارسنجی دقیق متقاضیان اخذ تسهیلات است. اگرچه مرحله اعتبارسنجی، بطور مشترک هم در بانک‌ها و موسسات مالی و اعتباری و هم در شرکت‌های لیزینگ اجرا می‌گردد، اما سازوکار اعتبارسنجی در این دو نهاد با یکدیگر تفاوت‌های اساسی دارد. در این مقاله تفاوت‌های بین مدلهای اعتبارسنجی در صنعت لیزینگ و صنعت بانکداری بررسی می‌شود. بطور کلی، در مدلهای بانکی تنها ریسک احتمال نکول مشتری (احتمال عدم توانایی مشتری در بازپرداخت بدهی) برآورد می‌شود، درحالیکه در مدلهای اعتبارسنجی مربوط به صنعت لیزینگ علاوه بر ریسک نکول، ریسک‌های مربوط به فروشنده کالا و ریسک فروش مجدد دارایی نیز باید مدنظر قرار گیرد. در این مقاله، بعد از مرور کلی بر فرآیند لیزینگ، مفهوم ریسک اعتباری در این صنعت تشریح شده و سپس سازوکارهای سنجش اعتبار متقاضیان در بانک‌ها و شرکت‌های لیزینگ مورد بررسی قرار گرفته است.
۲- مروری بر مفهوم، جایگاه و فرآیند عملیاتـی لیزینگ
لیزینگ یک ابزار تامین مالی است که براساس آن، متقاضی دارایی (مستاجر) می‌تواند در قالب قرارداد اجاره و در ازای پرداخت مبالغ مشخص اجاره‌بها به مالک دارایی (موجر)، از منافع آن دارایی استفاده کند. مهمترین ویژگی قرارداد لیزینگ این است که استفاده از منافع دارایی، از مالکیت آن جدا شده است. اهمیت لیزینگ در تامین مالی به اندازه‌ای است که امروزه، در کشورهای پیشرفته حدود یک‌سوم تامین مالی بخش خصوصی ازطریق لیزینگ انجام می‌شود. لیزینگ همچنین در بین کشورهای درحال توسعه روند رو به رشدی را داشته است، بطوری‌که ضریب نفوذ لیزینگ در برخی کشورهای در حال توسعه مانند استونی به۴۲ رسیده است.
مزایای عمده‌ای همچون تسهیل در فرآیند اعطای تسهیلات، امکان تامین مالی صددرصدی، عدم نیاز به وثایق زیاد به علت عدم انتقال مالکیت دارایی، امکان تامین مالی بلندمدت، برخورداری از مشوق‌های مالیاتی و… از مهمترین مواردی است که تامین مالی به روش لیزینگ را در مقایسه با تامین مالی به شیوه اخذ تسهیلات از بانک‌ها، جذاب‌تر میکند.
شاید بتوان گفت مهمترین مرحله در فرآیند اعطای تسهیلات مالی و اعتباری به روش لیزینگ، مرحله اعتبارسنجی متقاضی اخذ تسهیلات است، چراکه درصورت تائید پرونده متقاضی در مرحله اعتبارسنجی است که گام بعدی یعنی انعقاد قرارداد لیزینگ اتفاق می‌افتد. آنچه که بطـور ویژه در گام اعتبارسنجـی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد، ریسک اعتباری متقاضیان است. در ادامه، ضمن برشمردن انواع ریسک پیش روی شرکت‌های لیزینگ، ریسک اعتباری و اقسام آن تشریح شده است.
۳- انواع ریسک در شرکت‌های لیزینگ
شرکت‌های لیزینگ عمدتا با طیف وسیعی از ریسک‌ها مواجه‌اند:
۳-۱ ریسک اعتباری (Credit Risk):
در ادامه بطـور مفصل تشریـح شـده است.
۳-۲ ریسک عملیاتی (Operational Risk)
این ریسک ناشی از احتمال عدم کفایت یا ایجاد مشکل در فرآیندها و کنترل‌های داخلی شرکت لیزینگ است که با فناوری، کارکنان، ساختار سازمانی و سایر عوامل موثر در اداره شرکت مرتبط است.
۳-۳ ریسک قانونی (Legal Risk)
این ریسک ناشی از احتمال عدم رعایت قوانین، مقررات، رویه‌های اجرایی و استانداردهای اخلاقی می‌باشد.
۳-۴ ریسک شهرت (Reputation Risk)
این ریسک ناشی از مخدوش شدن اعتبار صنعت یا شرکت لیزینگ به دلیل وجود کاستی‌ها در شیوه‌های کار و یا عدم رعایت قوانین و مقررات است.
۳-۵ ریسک نرخ سود (Interest rate Risk)
این ریسک، به زیان احتمالی ناشی از تغییرات در نرخ سود ارتباط دارد، چراکه تغییر نرخ سود، بر میزان سود، هزینه‌ها و نیز ارزش دارایی‌ها و بدهی‌های شرکت تاثیرگذار است.
۳-۶ ریسک نقدینگی (Liquidity Risk)
ریسک نقدینگی به عواقب ناشی از فقدان نقدینگی کافی برای ایفای تعهدات شرکت لیزینگ در سررسیدهای معین مربوط است.
۳-۷ ریسک بازار (Market Risk)
این ریسک به زیان ناشی‌از تغییر در قیمت ابزارهای مالی نظیر انواع اوراق مشتقه ارتباط دارد.
۳-۸ ریسک نرخ ارز (Foreign Exchange Risk)
ریسک نرخ ارز، بیانگر زیان احتمالی ناشی از نوسانات در نرخ ارز می‌باشد. این ریسک، به‌ویژه برای شرکت‌های لیزینگ مرزگذر که مبادلات بین‌المللی دارند، بسیار حائز اهمیت است.
۳-۹ ریسک استراتژیک (Strategic Risk)
این ریسک، با فرایند تعیین اهداف، استراتژی‌ها و خط‌مشی‌های مناسب ارتباط دارد.
۴- ریسک اعتباری در صنعت لیزینگ
ریسک اعتباری در صنعت لیزینگ، از سه بخش تشکیل شده است:
الف- ریسک مستاجر (Leasee Risk) : این ریسک به زیان احتمالی ناشی از عدم ایفای تعهدات مستاجران در پرداخت اقساط اجاره، مربوط است. به بیان دیگر، این ریسک بیانگر احتمال نکول تعهدات مشتریان (مستاجران) در قبال شرکت لیزینگ است.
ب- ریسک دارایی (Asset Risk): دارایی مورد اجاره، وثیقه اصلی یک قرارداد اجاره است. ریسک دارایی شامل ریسک ناشی از مشکلات مربوط به بازپس‌گیری دارایی مورد اجاره از مستاجر، هزینه‌های احتمالی مربوط به فروش دارایی مورد اجاره و عدم تطابق بین ارزش بازار دارایی و تعهدات باقیمانده مستاجر است.
ج- ریسک تامین‌کننده / فروشنده (Supplier Risk): این ریسک ناشی از عدم توانایی فروشنده دارایی مورد اجاره در تحویل به‌موقع دارایی یا کارکرد صحیح دارایی می‌باشد. تاخیر در تحویل دارایی و همچنین عدم کارکرد صحیح دارایی مورد اجاره، بطور مستقیم در افزایش احتمال نکول تعهدات مستاجرین نقش دارد و این احتمال را افزایش می‌دهد.
تفاوت مدلهای سنجش ریسک اعتباری در شرکت‌های لیزینگ و بانک‌ها:
مدلهای اعتبارسنجی در بانک‌ها صرفا برمبنای احتمال نکول تعهدات مشتریان عمل میکند. به بیان دیگر، خروجی این مدلهای آماری عبارتست از احتمال نکول مشتری و یا معوق شدن اقساط. بر همین اساس، با استفاده از مدلهای پیشرفته اعتبارسنجی در بانک‌ها می‌توان دامنه‌ای برای احتمال نکول و یا معوق شدن اقساط مشتری مشخص و در نتیجه ریسک اعتباری وی را تعیین نمود. نکته حائز اهمیت در مدلهای اعتبارسنجی بانکی این است که اغالب این مدل‌ها سعی می‌کنند با استفاده از اطلاعات تاریخی و گذشته، اعتبار مشتری را در پرداخت اقساط پیش‌بینی کنند.
براین اساس، ازمنظر مدیریت ریسک اعتباری، تسهیلات بانک‌ها و شرکت‌های لیزینگ در ابعاد زیر با هم تفاوت دارند:
۱- شرکت‌های لیزینگ بطور معمول مالک دارایی هستند، اما بانک‌ها می‌توانند سند دارایی مورد نظر را تنها به عنوان وثیقه و یا رهن نگهداری کنند. بنابراین، شرکت‌های لیزینگ برخلاف بانک‌ها، علاوه‌بر ریسک مشتری، با ریسک دارایی هم مواجه‌اند.
۲- تجهیزاتی که بصورت لیزینگ واگذار می‌شود معمولا دارای بازار ثانویه است، لذا به شرکت‌های لیزینگ این امکان را می‌دهد که در شرایط اطمینان و با درنظر داشتن قیمت دارایی در پایان دوره اجاره، نسبت به خرید دارایی و واگذاری آن بصورت لیزینگ اقدام نمایند. فروش این دارایی‌ها در بازار بسیار آسانتر از مالک شدن دارایی مرهونه (در سیستم بانکی) است و موجران می‌توانند مدیریت بهتری بر روی قراردادها داشته باشند.
۳- دوره اجاره معمولا طولانی‌تر از دوره بازپرداخت تسهیلات بانکی است. به بیان دیگر، برخلاف سایر ابزارهای تامین مالی که عمدتا میان‌مدت و کوتاه‌مدت هستند، تامین مالی به روش لیزینگ یک تامین مالی بلندمدت است و همین امر، مدیریت ریسک اعتباری را در شرکت‌های لیزینگ، در مقایسه با بانک‌ها تاحدی پیچیده‌تر میکند.
۴- نوع رفتار مستاجر در طول دوره اجاره متفاوت است. به بیان دیگر، باتوجه به تاثیر مستقیم کیفیت دارایی مورد اجاره در پرداخت اقساط اجاره، ممکن است یک مستاجر که در ابتدا، جزو مشتریان خوش‌حساب شرکت لیزینگ محسوب شده است، در طول دوره اجاره به ترتیب ازنظر رتبه‌بندی اعتباری، تنزل جایگاه پیدا کند. به این حالت، اصطلاحا تغییر وضعیت مستاجر (Migration) گفته می‌شود.
۵- شرکت‌های لیزینگ ارتباط و همکاری تنگاتنگی با فروشنده کالا دارند تا بتوانند کالای مورد نظر را برای اجاره تهیه کنند، برخی از فروشنده‌ها بصورت خرید و اجاره مجدد (بای‌بک) اقدام به فروش محصولات خود به شرکت‌های لیزینگ می‌نمایند که این امر خود به کاهش ریسک فروش مجدد دارایی منجر می‌شود
تفاوت‌های ماهوی ریسک اعتباری در شرکت‌های لیزینگ با بانک‌ها، این نکته را خاطر نشان میکند که مدلهای اعتبارسنجی نباید تنها به مسایل مربوط به بازپرداخت توجه کنند، بلکه مسایلی مانند هزینه‌های معاملاتی و فروش مجدد دارایی در پایان دوره اجاره را نیز باید در محاسبات خود مدنظر قرار دهند.
۵- الزامات طراحی مدل اعتبارسنجی در صنعت لیزینگ
مدل اعتبارسنجی مشتریان در صنعت لیزینگ باید یک رابطه متعادل و منطقی بین ریسک نکول مشتری و سود یا زیان ناشی از فروش دارایی هنگام نکول مشتری (ترکیبی از زیسک فروشنده و فروش مجدد دارایی) برقرار کند. در لیزینگ، برخلاف مدلهای سنتی بانکی، این امکان وجود دارد که فروش دارایی هنگام نکول مشتری برای شرکت لیزینگ سودآوری داشته باشد. براین اساس، برای مدل‌سازی ریسک اعتباری در شرکت‌های لیزینگ پنج نوع اطلاعات زیر لازم است:
- احتمال نکول مشتری (Probability Of Default)
برای ارزیابی احتمال نکول مشتری، رویکردهای مختلفی وجود دارد. ازجمله این رویکردها می‌توان به تحلیل تاریخی داده‌ها (Historical Data) اشاره کرد. در این رویکرد، درصد نکول متقاضیان بهره‌گیری از تسهیلات اجاره براساس رتبه اعتباری متقاضیان، در طول دوره اجاره مشخص می‌گردد. نمودار ذیل، نرخ نکول پیش‌بینی شده برای طیف مختلف متقاضیان تسهیلات اجاره نشان می‌دهد:
- تغییر وضعیت (Migration):
نحوه و میزان نوسانات احتمال نکول تعهدات مستاجر در طول دوره اجاره را نشان می‌دهد. براساس پارامتر تغییر وضعیت، یک مستاجر اگرچه ممکن است در ابتدای دوره اجاره، اقساط خود را بطور منظم پرداخت نماید، اما این روند لزوما در طول دوره اجاره بطور یکسان ادامه پیدا نمی‌کند و ریسک نکول تعهدات مشتری بطور مستمر، در طول دوره اجاره در حال نوسان و تغییر است. این نوسان ممکن است تحت تاثیر عوامل متعددی همچون کیفیت نامناسب دارایی، کیفیت نامناسب خدمات پس از فروش، شرایط نامناسب اقتصادی و… باشد. جدول زیر، میزان تغییر در رتبه اعتباری مستاجر در طول دوره اجاره را در مقایسه با رتبه اعتباری وی در ابتدای دوره اجاره، نشان می‌دهد:
| رتبـه‌بنـدی نهایــی | |||||||
|
رتبـه اعتبـاری در ابتــدای دوره |
Aaa | Aa | A | Baa | Ba | B | نکـول |
| Aaa | ۸۹٫۴۸ | ۷٫۰۵ | ۰٫۷۵ | ۰ | ۰٫۰۳ | ۰ | ۰ |
| Aa | ۱٫۰۷ | ۸۸٫۴۱ | ۷٫۳۵ | ۰٫۲۵ | ۰٫۰۷ | ۰٫۰۱ | ۰ |
| A | ۰٫۰۵ | ۲٫۳۲ | ۸۸٫۹۷ | ۴٫۸۵ | ۰٫۴۶ | ۰٫۱۲ | ۰٫۰۲ |
| Baa | ۰٫۰۵ | ۰٫۲۳ | ۵٫۰۳ | ۸۴٫۵ | ۴٫۶ | ۰٫۷۴ | ۰٫۱۶ |
| Ba | ۰٫۰۱ | ۰٫۰۴ | ۰٫۴۶ | ۵٫۲۸ | ۷۸٫۸۸ | ۶٫۴۸ | ۱٫۱۶ |
| B | ۰٫۰۱ | ۰٫۰۳ | ۰٫۱۲ | ۰٫۴ | ۶٫۱۸ | ۷۷٫۴۵ | ۶٫۰۳ |
- بازیافت دارایی (Recovery):
احتمال بازیافت دارایی درصورت نکول تعهدات مشتری و ریسک‌های مرتبط با فروش مجدد دارایـی را با پارامتر بازیافت ارزیابی می‌کنند. به بیان دیگر، پارامتر بازیافت نشان می‌دهد درصورت عدم توان ایفای تعهدات توسط مشتری، شرکت لیزینگ با فروش دارایی مورد اجاره چقدر از مطالبات خود را می‌تواند بازیافت نماید. نمودار زیر، روند کاهش ارزش دارایی مورد اجاره را در طول دوره اجاره نشان می‌دهد:
- ریسک فروشنده (Supplier Risk):
همانگونه که در تعریف ریسک اعتباری هم ذکر شد، میزان پایبندی فروشنده/ تامین‌کننده دارایی مورد اجاره در ایفای تعهدات خود در قبال شرکت لیزینگ، به عنوان مالک دارایی و مستاجر، به عنوان استفاده کننده از منافع دارایی، بطور مستقیم در احتمال نکول مشتری و همچنین ریسک ناشی از فروش مجدد دارایی تاثیرگذار است.
- میزان نوسانات چهار رویداد فوق‌الذکر در طول دوره اجاره:
بدیهی است کلیه مواردی که در بالا به آنها اشاره شد، در طول دوره اجاره که نسبتا دوره بلندمدتـی است، ثابت نمی‌ماند. بنابراین ضروری است در محاسبه ریسک اعتباری، نوسانات این عوامل نیز بطور کامل مد نظر قرار گیرد.
مدلهای مختلفی در زمینه اعتبارسنجی مشتریـان لیزینگ وجود دارد، مدلهای آماری، سیستم‌های خبره و مدلهای ترکیبی، از جمله مدل‌هایی هستند که در این خصوص بکار می‌روند. اما آنچه مشخص است اینست که بهترین مدل اعتبارسنجی برای یک شرکت لیزینگ به کمیت و کیفیت داده‌های موجود بستگی دارد. فارغ از اینکه قصد داریم از چه مدلی برای اعتبارسنجی مشتریان لیزینگ استفاده کنیم، شاید بتوان گفت تحلیل شکاف یکی از بهترین ابزارها و از الزامات اساسی سنجش ریسک اعتباری در شرکت‌های لیزینگ است. تحلیل شکاف همچنین مهمترین وجه تمایز مدلهای اعتبارسنجی در شرکت‌های لیزینگ با بانک‌ها به شمار می‌رود، چراکه پایه و اساس این تحلیل، بر ارزیابی روند تغییرات قیمت بازار دارایی و ارزش باقیمانده دارایی مورد اجاره بنا نهاده شده است.
تحلیـل شکاف
تحلیل شکاف عبارتست از بررسی ارتباط میان روند تغییرات قیمت بازار دارایی و ارزش باقیمانده دارایی مورد اجاره. تحلیل شکاف معمولا بصورت گرافیکی نمایش داده می‌شود. با ترسیم منحنی استهلاک بازار در مقابل کالای خریداری شده می‌توان اختلاف بین قیمت بازار وقیمتی را که ما برای فروش مجدد دارایی در صورت نکول مستاجر پیش‌بینی کرده‌ایم، بدست آورد. در اینصورت می‌توان تعیین کرد کـه اگر شرکت در طی دوره پرداخت اجاره، هر زمان مجبور به فروش دارایی شود، آیا سود میکند یا زیـان؟
این روش اگرچه ساده بنظر می‌رسد اما یک ابزار قدرتمند برای مدیریت ریسک اعتباری در شرکت‌های لیزینگ است. سیاست‌های اعتباری و ریسک‌پذیری شرکت می‌تواند با توجه به این شکاف‌ها تعریف شود. بطور مثال اگر این شکاف برای یک مشتری زیاد باشد باید تمهیدی برای کاهش و یا حذف این زیان اندیشید. در شکل زیر نمودار گرافیکی تحلیل شکاف آورده شده است.
همانطور که در شکل فوق مشخص است، تا قبل از ماه ۳۶ یک شکاف منفی بین ارزش باقیمانده دارایی و میزان تعهدات باقیمانده مستاجر وجود دارد، یعنی در این دوره، ارزش باقیمانده دارایی از میزان تعهدات باقیمانده مستاجر در قبال شرکت لیزینگ کمتر است. بنابراین، تا قبل از ماه ۳۶، درصورتی که مستاجر بنا به هر دلیل از ایفای تعهدات خود در قبال شرکت باز بماند، شرکت با ریسک ناشی از تفاوت قیمت دارایی با میزان تعهدات باقیمانده مستاجر مواجه خواهد بود. با توجه به این نمودار، می‌توان مجموع زیان‌های احتمالی در طی دوره، بیشترین مقدار زیان و ماه‌هایی را که در حالت زیان قرار داریم، مشخص نمود.
آنچه مشخص است شرکت لیزینگ بدنبال کنترل شکاف‌های منفی است و در ماه‌هایی که شکاف مثبت است اقدام خاصی انجام نمی‌دهد. شکاف‌های منفی را می‌توان با افزایش اجاره‌بها، افزایش مبلغ پیش‌پرداخت یا کوتاه‌کردن مدت اجاره از بین برد. همچنین بهره‌گیری از سازوکارهایی مانند بیمه اعتباری در کاهش ریسک ناشی از افت قیمت دارایی موثر است.
۶- نتیجه‌گیـری
بطور خلاصه باید گفت: که مدلهای اعتبارسنجی در شرکت‌های لیزینگ با مدلهای مربوط به وام‌دهی در بانک‌ها متفاوت است. ارزیابی و مدیریت ریسک فروشنده کالا و فروش مجدد دارایی بسیار پیچیده‌تر از مشخص کردن احتمال نکول مشتری به تنهایی است. اندازه‌گیری ریسک نکول مشتری در مقابل ریسک فروش مجدد دارای در بازار ثانویه بسیار کم اهمیت‌تر و آسانتر است. البته این ریسک در صورت وجود یک فروشنده معتبر و قابل اعتماد کاهش می‌یابد. تحلیل شکاف نیز به ما کمک میکند این ریسک را بخوبی کنترل و مدیریت کنیم. بطور مثال یک طرح پر خطر را رد کنیم و یا در صورت پذیرش برای مشتری محدودیت‌هایی قائل شویم. طراحی یک مدل نرم‌افزاری اعتبارسنجی با در نظر گرفتن ریسک‌های خاص مذکور می‌تواند کمک شایان توجهی به مدیریت ریسک در صنعت لیـزینگ داشتـه باشد.